نقشه ذهنی یک نمودار است که برای سازماندهی اطلاعات بصری استفاده می‌شود. نقشه ذهنی مبتنی بر سلسله‌مراتب است و روابط بین قطعات کل را نشان می‌دهد. اغلب برای یک مفهوم واحد ایجاد می‌شود، به‌عنوان یک تصویر در مرکز یک صفحه خالی کشیده می‌شود، که نمایه‌هایی از ایده‌هایی مانند تصاویر، کلمات و بخش‌هایی از کلمات اضافه شده است. ایده‌های اصلی به‌طور مستقیم به مفهوم مرکزی متصل می‌شوند، و ایده‌های دیگر از طریق ایده‌های فرعی جدا می‌شوند.
نقشه‌های ذهنی نیز می‌توانند به صورت نرم‌افزاری و یا به کمک دست طی یک جلسه سخنرانی، جلسه یا جلسات برنامه‌ریزی، و یا به‌عنوان تصاویر باکیفیت بالاتر، مواقعی که زمان بیشتری در دسترس است، کشیده شود. نقشه‌های ذهنی به‌عنوان یک نوع نمودار عنکبوتی در نظر گرفته می‌شوند.
ریشه‌ها
گرچه اصطلاح «نقشه ذهنی» نخستین‌بار توسط نویسنده و روانشناس بریتانیایی تونی بوزان محبوبیت یافت، اما استفاده از نمودارهای بصری که اطلاعات را با استفاده از نقشه‌های شعاعی نشان می‌داده است، از قرن‌ها قبل استفاده شده است. این روش‌های تصویری دانش و سیستم‌های مدلینگ را ثبت می‌کرده‌اند و سابقه طولانی در یادگیری، توفان مغزی، حافظه، تفکر بصری، و حل مسئله توسط مربیان، مهندسان، روانشناسان و دیگران داشته است. برخی از اولین نمونه‌هایی از چنین پرونده‌های گرافیکی توسط اندیشمندان در قرن سوم میلادی استفاده شده بود.
نقشه ذهنی در اواخر دهه ۱۹۵۰ به‌عنوان یک تئوری برای درک یادگیری انسانی توسعه یافت و توسط “Allan M. Collins “و “M. Ross Quillian “در اوایل دهه ۱۹۶۰ همه‌گیر شد. نقشه‌های ذهنی در دهه ۱۹۷۰ میلادی به صورت عام مورد پذیرش قرار گرفته و مورد استفاده واقع شدند.
دستورالعمل
تونی بوزان دستورالعمل‌های زیر را برای ایجاد نقشه‌های ذهنی پیشنهاد می‌کند:
- با استفاده از حداقل ۳ رنگ در مرکز با تصویری از موضوع شروع کنید.
- از تصاویر، نمادها، کدها و ابعاد در نقشه ذهنی خود استفاده کنید.
- کلمات کلیدی را انتخاب کنید و با استفاده از حروف بزرگ یا کوچک بنویسید.
- هر کلمه / تصویر به تنهایی و بر روی خط خود نشسته باشد.
- خطوط باید از تصویر مرکزی متصل شوند. خطوط از مرکز بیرون می‌آیند.
- خطوط را همانند کلمه / تصویری که از آن‌ها پشتیبانی می‌کنند، مرتب کنید.
- از رنگ‌های مختلف در سراسر نقشه ذهن، برای تحریک بصری و همچنین برای رمزگذاری یا گروه‌بندی استفاده کنید.
- سبک شخصی خود را از نقشه ذهنتان بسازید.
- استفاده از تأکید و ارتباطات را در نقشه ذهنی خود نشان دهید.
- نقشه ذهنی را با استفاده از سلسله‌مراتب شعاعی یا خطوطی که شاخه‌های خود را در آغوش می‌گیرد، مشخص کنید.
اثربخشی
Cunningham (2005) یک مطالعه میدانی ترتیب داد و براساس نتایج آن دانست که ۸۰% از دانش‌آموزان تصور می‌کردند «نقشه ذهنی در درک مفاهیم و ایده‌های علمی» به آن‌ها کمک می‌کند. مطالعات دیگر همچنین برخی از اثرات مثبت به‌خاطرسپاری را در استفاده از نقشه‌های ذهنی گزارش می‌دهند. بااین‌حال، نظرات مثبت در مورد اثربخشی آن‌ها در دانشجویان هنر و طراحی بسیار برجسته‌تر از دانش‌آموزان کامپیوتر و فناوری اطلاعات بود. (به ترتیب با ۶۲.۵% در مقابل ۳۴%) در هر صورت دانش‌آموزان موافق بودند که آن‌ها توانستند مفاهیم را با نقشه‌های ذهنی بهتر و سریع‌تر بفهمند.
ابزارهای تولید نقشه ذهنی
نرم‌افزارهای طراحی نقشه ذهنی، می‌توانند برای سازماندهی مقادیر زیادی اطلاعات، ترکیب مفاهیم، ساختار سلسله‌مراتبی دینامیکی و دیگر عناصر لازم برای انتقال مفاهیم به صورت بصری استفاده شوند. پیشنهاد شده است که نقشه‌برداری ذهنی می‌تواند راندمان یادگیری و یا مطالعه را تا ۱۵% بالاتر از یادداشت‌برداری معمولی بهبود دهد. در میان نرم‌افزارهای مجانی موجود دو نرم‌افزار ذیل برای استفاده پیشنهاد می‌شود:
Free plane
PGF/TikZ
